İslam medeniyetinin altın çağı olan 8-13. yüzyıllar arasında, Müslüman âlimler sadece dini ilimlerde değil, fen ve sosyal bilimlerde de çığır açan keşiflere imza atmışlardır. Kur’an-ı Kerim’in evren, doğa ve insan üzerine düşünmeye teşvik etmesi, namaz vakitleri, kıble tayini, hilal hesapları gibi dini vecibeler ve İslam’ın ilim öğrenmeyi farz kılması, Müslüman bilginleri sistematik bilimsel araştırmalara yöneltmiştir. Bu yazımızda, modern bilimin temellerini atan ve günümüze kadar uzanan etkileri bulunan 10 büyük İslam âlimini inceleyeceğiz.
1. İbn Sina (Avicenna) (980-1037)
Tam Adı: Ebû Alî el-Hüseyn ibn Abdillâh ibn Alî ibn Sînâ
Tıp tarihinin en etkili isimlerinden biri olan İbn Sina, modern tıbbın birçok prensibini asırlar öncesinden ortaya koymuştur. el-Kânûn fi’t-Tıbb (Tıp Kanunu) adlı şaheseri 600 yıl boyunca Avrupa’da temel tıp kitabı olarak okutulmuştur.
Başlıca Katkıları:
- Bulaşıcı hastalıkların mikroorganizmalar yoluyla yayıldığını teorize etmiştir
- Tüberkülozun bulaşıcı olduğunu keşfetmiştir
- Modern farmakolojinin temellerini atmıştır
- Nöroloji ve psikiyatride öncü çalışmalar yapmıştır
- 450’den fazla eser kaleme almıştır
2. Muhammed ibn Musa el-Harizmi (780-850)
Tam Adı: Ebû Ca’fer Muhammed ibn Mûsâ el-Hârizmî
Matematiğin babası olarak anılan el-Harizmi, cebirin kurucusudur. “Algoritma” kelimesi onun isminden türetilmiştir.
Başlıca Katkıları:
- “Kitâb el-Cebr ve’l-Mukâbele” ile cebiri sistematik bir bilim dalı haline getirmiştir
- İkinci dereceden denklemlerin çözüm yöntemlerini geliştirmiştir
- Hindu-Arap rakam sistemini İslam dünyasına tanıtmıştır
- Modern coğrafyanın temellerini atmıştır
- Trigonometri tablolarını hazırlamıştır
3. Ebû Abdillâh el-Battânî (858-929)
Tam Adı: Ebû Abdillâh Muhammed ibn Câbir ibn Sinân el-Battânî
Ortaçağ İslam dünyasının en büyük astronomlarından biri olan Battani, Batlamyus’un hatalarını düzeltmiş ve modern astronomiye önemli katkılarda bulunmuştur.
Başlıca Katkıları:
- Yılın uzunluğunu 365 gün 5 saat 46 dakika 24 saniye olarak hesaplamıştır (gerçek değere çok yakın)
- Güneş’in uzaklığını daha doğru hesaplamıştır
- Trigonometrik fonksiyonları geliştirmiştir
- Ekliptiğin eğim açısını doğru ölçmüştür
4. Ömer Hayyam (1048-1131)
Tam Adı: Gıyâsüddîn Ebü’l-Feth Ömer ibn İbrâhîm el-Hayyâm en-Nîsâbûrî
Şair kimliğiyle tanınsa da, Ömer Hayyam matematik ve astronomide çığır açan keşiflere imza atmıştır.
Başlıca Katkıları:
- Üçüncü dereceden denklemlerin geometrik çözümlerini bulmuştur
- Binom teoremini geliştirmiştir (Pascal’dan 600 yıl önce)
- Jelali takvimini hazırlamıştır (Gregoryen takvimden daha doğru)
- Cebir ve geometriyi birleştiren yöntemler geliştirmiştir
5. Ebu Bekir er-Razi (854-925)
Tam Adı: Ebû Bekr Muhammed ibn Zekeriyyâ er-Râzî
Deneysel tıbbın kurucusu sayılan Razi, modern klinik tıbbın temellerini atmıştır.
Başlıca Katkıları:
- Çiçek ve kızamığı ilk kez birbirinden ayırt etmiştir
- “el-Hâvî” adlı ansiklopedik tıp eseri 9. yüzyılın en kapsamlı tıp kitabıdır
- Alkolün tıbbi kullanımını araştırmıştır
- Psikosomatik tıpda öncü çalışmalar yapmıştır
- Cerrahi aletler geliştirmiştir
6. İbn en-Nefis (1213-1288)
Tam Adı: Alâüddîn Ebü’l-Hasen Alî ibn Ebî’l-Hazm el-Kuraşî ed-Dımaşkī
Kan dolaşımının keşfedicisi olan İbn en-Nefis, kardiyovasküler sistemin çalışma prensiplerini ilk açıklayan kişidir.
Başlıca Katkıları:
- Küçük kan dolaşımını (akciğer dolaşımı) keşfetmiştir
- Kalp kasının beslenme şeklini açıklamıştır
- “Şerhu Teşrîhi’l-Kânûn” adlı eseri anatomi tarihinin önemli yapıtlarındandır
- Harvey’den 400 yıl önce kan dolaşımını teorize etmiştir
7. Gıyaseddin Cemşid el-Kaşi (1380-1429)
Tam Adı: Gıyâsüddîn Cemşîd ibn Mes’ûd ibn Mahmûd el-Kâşî
Matematik ve astronomi alanındaki hesaplamalarıyla tanınan Kaşi, ondalık sistem kullanımının öncüsüdür.
Başlıca Katkıları:
- Pi (π) sayısını 16 basamağa kadar doğru hesaplamıştır
- “Miftâhu’l-Hisâb” ile ondalık kesirleri sistematize etmiştir
- Sinüs teoremini geliştirmiştir
- Astronomik hesaplamalarda yeni yöntemler geliştirmiştir
8. İbrahim ez-Zerkali (1029-1087)
Tam Adı: Ebû İshâk İbrâhîm ibn Yahyâ en-Nakkâş ez-Zerkalî
Endülüs İslam medeniyetinin en büyük astronomu olan Zerkali, Kepler’den önce gök cisimlerinin hareketlerini doğru analiz etmiştir.
Başlıca Katkıları:
- “Tolede Tabloları” 300 yıl boyunca Avrupa’da kullanılmıştır
- Güneş’in yörüngesindeki değişimleri keşfetmiştir
- Astrolabe aletini geliştirmiştir
- Equatorium icadıyla gezegenlerin konumlarını hesaplama yöntemini bulmuştur
9. Ömer el-Hayyam’ın Çağdaşı: Şerafeddin et-Tusi (1135-1213)
Tam Adı: Şerafüddîn el-Muzaffer ibn Muhammed ibn el-Muzaffer et-Tûsî
Cebir alanında çığır açan çalışmalar yapan Tusi, modern analizin temellerini atmıştır.
Başlıca Katkıları:
- Üçüncü dereceden denklemlerin sayısal çözümlerini bulmuştur
- Türev kavramının temellerini ortaya koymuştur
- Matematiksel ispat yöntemlerini geliştirmiştir
- Lineer interpolasyon yöntemini kullanmıştır
10. Kamaleddin el-Farisi (1267-1319)
Tam Adı: Kemâlüddîn Ebü’l-Hasen Muhammed ibn el-Hasen el-Fârisî
Optik biliminin öncülerinden olan Farisi, ışığın davranışları konusunda devrim niteliğinde keşiflere imza atmıştır.
Başlıca Katkıları:
- Gökkuşağının oluşum mekanizmasını açıklamıştır
- “Kitâb Tenkîh el-Menâzır” optik biliminin temel eserlerindendir
- Işığın kırılma ve yansıma yasalarını araştırmıştır
- Camera obscura prensibini geliştirmiştir
Bu büyük âlimler, sadece kendi dönemlerinde değil, günümüz bilim dünyasında da etkilerini sürdürmektedirler. İslam medeniyetinin bilime verdiği değer ve sistematik araştırma geleneği, modern bilimin temellerini oluşturmuş ve insanlığın ilerlemesine katkıda bulunmuştur.
Kaynakça
- M.Salih Arı, Orta Çağ İslam Dünyasında Matematik Biliminin Gelişimi, İslamiyet, C7 Sayı : 2 s.91.
- İlham Kutluer, İlim ve Hikmetin Aydınlığında s.101